Dy histori për Patrikanën e Pejës
E veshur me të zeza, flokë të gjatë deri në bel krejt të thinjur, murgesha Dobrila Bozhoviq ka ndryshuar pak diskursin, ani pse fjalën e saj para një ekspedite turistësh kosovarë e të huaj e nis me fjalinë: “Ndodheni në kishën ortodokse serbe, selinë e Patrikanës”. Ajo thotë se do që t’iu drejtohet më shumë shqiptarëve myslimanë, të cilët i fton që ta duan fenë e tyre. Por deri para pak kohësh, ajo që ka lindur në Gjakovë në një lagje të banuar kryesisht me shqiptarë, këta të fundit nuk i ka lënë të hyjnë në monumentin e kultit të krishterë në Kosovë, e të cilin edhe UNESCO-ja e njeh si trashëgimi kulturore serbe.
Historia që e tregon murgesha Bozhoviq, njashtu sikurse një fletushkë që shitet për një euro brenda kishës, si dhe burime të tjera serbe për Patrikanën, është krejtësisht e ndryshme me atë që e thonë faktet e historianëve e akademikëve shqiptarë. Patrikana, për të cilën serbët thonë se u ndërtua në tredekadëshin e parë të shekullit XIII, u ndërtua mbi themelet e kishës katolike. Historiani Jahja Drançolli e dëshmon këtë. E, historia nuk është e vetmja “që ka ndryshuar”. Fotografi të pamjes së jashtme të Patrikanës të bëra para luftës së fundit në Kosovë, 1998/99 tregojnë tjetër gjë nga ajo që shihet sot në objektin sakral me kupolë, nën të cilën janë katër kisha dhe një narteks i përbashkët.
Akademik Mark Krasniqi do të shkruante qysh në vitin 1979 se si rugovasit e ruajtën këtë objekt fetar përgjatë shekujve. Madje për këtë do të citonte edhe historianë e udhëpërshkrues serbë. Sot Patrikana është e rrethuar me një mur mbi tri metra të lartë. Drançolli thotë se ky u bë me gurë nga kullat e djegura gjatë luftës së fundit në Kosovë.
Ballafaqimi për historinë
Në të majtë të rrugës që prej qendrës së qytetit të Pejës dërgon për në 13 fshatra të kelmendasve të Rugovës ndodhen dyer të larta të drurit, të ndërtuara rishtas. Përgjatë gjithë rrugës hapësira e “zonës së veçantë të mbrojtur” e Patrikanës së Pejës është e rrethuar me mure të larta. Edhe rruga, që prej hyrjes kryesore deri te monumenti është rreth 500 metra, është e shtruar me gurë. Në të dyja anët e saj hapësirat janë të gjelbëruara. Në të sipërmen ka të mbjella pemë, e ajo e poshtmja është e rezervuar për bagëtitë që ka si pasuri Patrikana. Aty është edhe një hapësirë për aterrim helikopterësh sa herë që Patrikanën e vizitojnë delegacione, përfshirë edhe aso të politikës serbe.
Pamja e parë që shfaqet me të hyrë në oborrin e Patrikanës janë gërmadhat e një objekti të vjetër. Zonja Dobrila për të flet pak.
“Është një kishë e shekullit VII”, thotë ajo pa e zgjatur shumë muhabetin. Në një gur, me ngjyrë ndryshe nga ata të gërmadhave me shkronja cirilike, shkruan “Portarnica”.
E brenda objektit që tash ka fasadë të kuqe nga jashtë, janë katër kisha nën një kulm. Ajo e Shën Apostujve u ndërtua e para, ndërsa ajo e Shën Dhimitrit, si dhe ajo e Zonjës së Bekuar u ndërtuan më vonë.
Një broshurë që blihet brenda Patrikanës tregon për turistët se Kisha e Shën Apostujve u ndërtua nga kryepeshkopi Arsenije I (1233- 1263) pasardhës i Shën Savës. Ai thuhet se ishte përgjegjës edhe për ikonat kishtare. Në broshurë thuhet se në anën veriore të Kishës së Shën Apostujve, Shën Dhimitri, ndërtoi kishën që mban emrin e tij në mes të viteve 1317 – 1324. E shekullit XIV thuhet se është edhe kisha tjetër, ajo e Zonjës së Bekuar, që u ndërtua nga kryepeshkopi Danilo II diku rreth vitit 1330. Narteksi (hajati) i përbashkët i këtyre tri kishave u ndërtua po ashtu nga Danilo II, në dekadën e katërt të shekullit XIV.
“Ajo konsiderohet të jetë narteksi më i bukur i arkitekturës së kishës serbe”, thuhet në broshurë. Kisha tjetër e ndërtuar nga Danilo II, ajo e Shën Nikollës, është jashtë murit perëndimor të Kishës së Zonjës së Bekuar.
Por historiani Jahja Drançolli e dokumenton të kundërtën. Sipas tij, Kisha e Shën Apostujve, si dhe i tërë kompleksi i kultit të krishterë paraqet rindërtime mbi themele të objekteve paleokristiane të shekujve IV-VI.
“Kjo është zbuluar në vitin 1938, me rastin e konservimit dhe të restaurimit të Patrikanës së Pejës. Këto rindërtime të vjetra të krishtera ishin realizuar jashtë sistemit të fortifikuar të Pejës antike, e cila gravitonte rreth dy kilometra në lindje nga ky kompleks”, thotë Drançolli. “Kisha në fjalë është një rikonstruim i një objekti sakral, i cili ka funksionuar deri në adaptimin e saj në shek XIII. Kjo kishë e vjetër iu përshtat liturgjisë ortodokse bizantine dhe rasiane”, shton më tej ai.
Historiani thotë se edhe sot në anijatën e vjetër të kësaj kishe vërehen pjesë të dyshemesë paleokristiane, e se në afreskat e saj janë të prezantuar edhe martirët e Ulpianës, Flori dhe Lauri.
“Aty ndeshim edhe afreska kushtuar Konstandinit të Madh, legalizuesit të krishterimit në Ediktin e Milanit më 313, si dhe afreska kushtuar pjesëtarëve të familjes princore Balshaj, të cilët zotëronin edhe Pejën nga vitet ‘70 të shekullit XIV, kohë kjo kur popullata e Pejës në aspektin e strukturës fetare i takonte ritit romano-katolik”, thotë historiani Drançolli. Sipas tij, Kisha e Shën Dhimitrit u ndërtua tek në gjysmën e parë të shekullit XIV, teksa po në këtë shekull u rindërtua Kisha e Zonjës së Bekuar. Drançolli madje thotë se të gjitha këto objekte u takojnë ndërtimeve të shkollës së arteve të Kosovës, respektivisht të kishave të tipit kryq i brendashkruar me kupolë. Ai ka bindjen se tek pas rindërtimit të kompleksit të kishave të Patrikanës së Pejës realizohet edhe hajati (narteksi) i përbashkët dhe pirgu (kulla). Pirgu sot nuk ekziston.
“Pra, me këto objekte të adaptuara dhe të rindërtuara gjatë shekullit XIII dhe XIV u krijua kompleksi i Patrikanës së Pejës që paraqet disa stile të periudhave të ndryshme historike, bizantine, perëndimore e vendore në veçanti”.
Por për Dobrila Bozhoviqin, Patrikana e Pejës mbetet një ndër objektet më të rëndësishme fetare e shpirtërore për serbët.
“Të gjithë patriarkët, nga i pari deri te më i fundit, janë kurorëzuar këtu. Patriarku i fundit Irinej u kurorëzua në këtë kishë më 2010. Për këtë arsye kjo nuk është çfarëdolloj kishe, por një që ka rëndësi shumë të madhe”, thotë Bozhoviq. “Kjo patrikanë është unike në llojin e vet”.
Afreskat
Figura e Krishtit qëndron e shtrirë përgjatë gjithë hapësirës së kupolës më të lartë të Kishës së Shën Apostujve. Të gjitha afreskat janë jetëpërshkrim. Dobrila thotë se kjo e Shën Apostujve tregon për ngritjen në qiell të Krishtit, 40 ditë pas vdekjes së tij fizike. Krishti kishte 12 apostuj. Katër prej tyre, të cilëve do t’u shfaqej Krishti 40 ditë pas kryqëzimit, do të shkruanin librin e shenjtë. Katër skajet që mbajnë kupolën janë rezervuar për ikonat e secilit apostull.
“Këto janë tregime nga jeta e Krishtit. Natyrisht nuk është e gjithë jeta e tij, por janë ato tregimet kryesore. Në njërën anë është lindja e Krishtit, në anën tjetër është kryqëzimi i tij”, tregon ajo. Zonja Dobrila thotë se të gjitha këto përshkrime pasi që të lexohen e kanë kuptimin që mes njerëzve të ekzistojë vetëm dashuri dhe paqe.
“Gjithë mësimi i Krishtit është që ta duam sa më shumë tjetrin. Koha moderne ka sjellë më shumë kontradikta mes nesh”, thotë ajo.
Në murin perëndimor të kësaj kishe janë dy afreska të tjera gjigante që shpërfaqin Shën Marinë dhe Shën Nikollën. Sipas broshurës së Patrikanës, “ato u pikturuan në kohën e kryepeshkopit Joanikije, në mes të viteve 1350 – 1354”. Aty thuhet se pikturat u restauruan njëherë në mes të viteve 1633-34.
Afreskat e kishës së Shën Nikollës, sipas broshurës, u pikturuan nga dy piktorë me eksperiencë. I pari në shekullin XIV, e që është nënshkruar si Jovan, dhe tjetri i shekullit XVII, që quhet Gjorgje Mitrofanoviq.
“Aty afreskat i përshkruajnë festat e mëdha, dedikuar Krishtit dhe Nënës së Hyjit, luftëtarëve shenjtorë, portrete të familjes mbretërore të Nemanjiqëve, si dhe Këshillit të Shën Savës të Serbisë, Shën Stefan Nemanjës dhe nipit të tij, mbretit Milutin”, është shkruar në broshurën që është shtypur në Beograd.
Por historiani Jahja Drançolli, afreskat i lexon ndryshe. Ai thotë se afreskat më të bukura të stilit narrativ janë ruajtur në anijatën e vjetër të Kishës së Shën Apostujve.
“Në këto afreska, për herë të parë, na prezantohen motivet e natyrës së qetë dhe arkitektura, të cilat janë të barabarta me figurat e njerëzve, tipare këto të paraqitura edhe në Kishën e Shën Dhimitrit, ku ndeshim edhe portretin e pjesëtarëve të familjes princore Balshaj”, thotë Drançolli.
Në përgjithësi dekorimet e kishave në Manastirin e Pejës, për Drançollin paraqesin një sintezë të stilit bizantino-romaniko-gotik i mpleksur me tipare autoktone. Në periudhën e njëjtë u krijuan edhe stile të tjera, njëri plotësisht sipërfaqësor dhe dekorativ, kurse tjetri me primesat e pastra të gotikës. Këto dy stile duken në Kishat e Patrikanës së Pejës.
Kur flet për Kishën e Zojës së Bekuar, Drançolli veçon portalin e profiluar në dy dritare, një before romanike, dhe tjetra gotike, elemente këto të cilat nuk ndeshen në monumentet e kultit të ndërtuara në territoret e Serbisë së sotme.
“Kjo mënyrë e skulpturimit plastik ishte karakteristike për bregdetin Adriatik në shekullin XIV. Me këtë manirë janë realizuar edhe disa monumente skulpturore në territorin e Kosovës së sotme gjatë mesjetës, në Apuli, Raguzë, Tivar, Ulqin, Venedik, e të tjerë”.
Në hulumtimin e tij, Drançolli gjen se enterierët e kishave në kompleksin e Manastirit të Pejës, dhe të hajatit të tyre, janë të pikturuara me afreska të stilit monumental dhe narrativ. Sipas tij, pikturat përveçqë u takojnë stileve të ndryshme, ato gjithashtu janë realizuar në kohë të ndryshme historike. Afreskat e shekullit XIII, Drançolli thotë se i takojnë stilit monumental të periudhës së dinastisë së Komnenëve bizantinë. Ndërkaq, ato narrative u takojnë Renesansës së Paleologëve bizantinë.
Vojvodët e Patrikanës
Para hyrjes kryesore në oborrin e Patrikanës është një postbllok si nga ata të ushtrisë. Deri tash ruajtja e këtij monumenti ka qenë nën përgjegjësinë e KFOR-it. Patrikanën tash e ruan njësiti i veçantë i Policisë së Kosovës për ruajtjen e trashëgimisë kulturore e fetare, Polici që vizitorët i përshëndet në stilin ushtarak, flet shqip.
Shqiptarët tradicionalisht e kanë ruajtur Patrikanën e Pejës. Këtë e ka dokumentuar akademiku Mark Krasniqi në librin e tij “Gjurmë e gjurmime”, të vitit 1979. Aty ai ka shkruar se si vojvodë i Patrikanës së Pejës ka qenë shtëpia e Zhuj Veselit (Zhuj Rugova) nga vëllazëria Nikqi, në fshatin Shtupel i Madh i Rugovës.
“Kjo familje është me origjinë të lashtë nga rrethina e Shkodrës. Të parët e saj janë vendosur në Rugovë para më se 300 vjetësh. Ata kanë qenë katolikë, por duket se islamizimin e kanë pranuar mjaft herët”, ka shkruar Krasniqi. Gojëdhënat thonë se i pari i kësaj shtëpie është emëruar për vojvodë të Patrikanës së Pejës nga vetë veziri i Shkodrës. Krasniqi ka shkruar se, sipas kallëzimit të pleqve, kishte ngjarë asisoj që rugovasit, si malësorë luftëtarë, nuk kanë lejuar ta cenojnë turqit lirinë e maleve të tyre, jetën e tyre të organizuar në bazë të normave të fisit dhe zakonet e tyre të vjetra.
“Njëherë i thirri veziri i Shkodrës rugovasit që të merren vesh. Me këtë rast ai u dha disa autorizime e njëkohësisht ua besoi patronazhin mbi Kishën e Pejës. Ata atëherë e zgjodhën për vojvodë të kishës të parin e familjes së vojvodëve të tashëm”, shkruante Krasniqi në vitin 1979.
Më shumë se një shekull para kësaj, këtë e kishte dëshmuar edhe historiani serb Stojan Novakoviq. Ai kishte vizituar Pejën në vitin 1889, ndërsa në udhëpërshkrimin e tij kishte shkruar se “shqiptarët e Rugovës e zgjedhin mes veti eprorin që duhet të kujdeset për sigurinë e Patrikanës, i cili quhet vojvodë i kishës. Atë që e zgjedhin ia paraqesin igumanit të Manastirit të Pejës, e ai ishte i detyruar që ta pranonte”. Novakoviq shkruante në dekadën e fundit të shekullit XIX se rugovasit e ruajnë Manastirin tash e 300 vjet.
Për kontributin në ruajtjen e kishës, shqiptarët kishin marrë certifikata e dekorata nga autoritetet e kësaj kishe, por edhe nga organet e pushtetit të atëhershëm. Gazeta “Politika”, në numrin e saj të 21 nëntorit të vitit 1935, kishte shkruar se si Vesel Muqa ishte dekoruar nga mbreti Nikola i Malit të Zi me “Urdhrin e Danilos”, ndërsa i biri i tij Syla, të cilin priftërinjtë e thërrisnin Sulo Vojvodiq, ishte dekoruar me “Urdhrin e Shën Savës”.
Një kërkim në internet për Patrikanën e Pejës të qet te faqja “kosovo.net”, e cila këtë histori nuk e tregon kështu. Aty shkruan se si “pas zjarrit i cili u shkaktua nga ekstremistët shqiptarë në vitin 1981, u ngrit një kompleks i ri rezidencial”. “Pas luftës së viteve 1998-1999, manastiri u bë qendër e rëndësishme për serbët e mbetur në zonë. Aktualisht në Pejë jetojnë vetëm këto 24 murgesha, që jetojnë në luftën e përditshme për të ruajtur këtë monument të shenjtë dhe që të sigurojnë ndihmën e nevojshme humanitare për enklavat serbe të Gorazhdecit dhe Osojanit”, shkruan aty.
Në dekadën e parë të këtij shekulli ky monument u rrethua me mur të lartë e me tela me gjemba sipër tij.
Historiani Jahja Drançolli thotë se ky mur “është realizuar me gurë të kullave të djegura, të granatuara nga forcat ushtarake, policore dhe paramilitare serbe gjatë luftës së Kosovës të viteve 1998/99”. Por nuk përfundon me kaq.
“Kur është fjala te ndajndërtimet, si dhe në ndërhyrjet e mëvonshme në kompleksin e Patrikanës së Pejës, është me interes të përmendet edhe ndërrimi i tërësishëm i fasadës i realizuar në pesë vjetët e fundit, ndërhyrje kjo që synon ta paraqesë këtë monument të kultit të ngjashëm me ato monumente të cilat i ndeshim në territoret e Serbisë së sotme”, thotë Drançolli.
The two tales of the Peja Patriarchate
Dressed in black, gray hair down to her waist, the nun Dobrila Božović has somewhat changed her tune. Nevertheless, the first sentence she utters in front of a group of Kosovar and foreign tourists is: “You are at the Serb Orthodox church, at the see of the Patriarchate.” She declares that she will mainly address the Muslim Albanians, whom she invites to love their faith. Nevertheless, until very recently, the nun who was born in a mainly Albanian neighborhood in Gjakovë, forbade entry to Albanians in this Christian cult monument, which although located in Kosova, is still recognized by UNESCO as Serbian cultural heritage.
The story that nun Božović recounts, similarly to the brochure sold in the church for a euro, concurs with other Serbian sources about the Patriarchate, but differs wildly from facts given by Albanian historians and scholars. The Patriarchate, which according to Serb sources was built during the first three decades of the 13th century, historian Jahja Drançolli proves that it was actually constructed on top of the foundations of a Catholic church. History is not the only thing that has “changed”. Pictures of the external part of the Patriarchate taken before the last Kosova war in 1998-9 show a completely different view from what can be seen today at this sacral building, underneath whose dome lie four churches and a shared narthex.
Back in 1979, academician Mark Krasniqi wrote about the centuries-long protection given to this religious building by the Rugova highlanders. He even quotes Serbian historians and chroniclers as proof. Today, the Patriarchate is surrounded with walls that are more than three-meters high. Drançolli claims that these walls were made with stones from the kullas burnt down during the last war.
A fight about history
On the left side of the road that takes you from Pejë city center to the 13 villages of the Kelmendis of Rugovë, stand the recently built tall wooden doors of the Patriarchate. Throughout the road “the special protected zone” of the Peja Patriarchate is surrounded with high walls. The 500 meters long road, from the main entrance to the monument, is paved with stones. It is surrounded by greenery on both sides. The upper part is covered by fruit trees, while the lower part serves as pasture for Patriarchate’s cattle. In addition, a helipad is available as well, used in instances when the Patriarchate is visited by delegations, such as the Serbian political elite.
The first thing one notices upon entering the Patriarchate’s garden, are the ruins of an old building. Sister Dobrila does not discuss it in detail.
“It is a 7th century church,” she declares, without elaborating. On one of the stones, which differ in color from the other stones engraved in Cyrillic script, the word “Portarnica” is inscribed.
Inside the building that has been coated with a red façade, stand four churches underneath the same roof. The Church of the Holy Apostles was built first, while the churches of Saint Demetrius and the Virgin Hodegetria were built later.
In a leaflet, sold within the Patriarchate, the tourists are informed that the Church of the Holy Apostles was built by archbishop Arsenije I (1233- 1263), heir to Saint Sava. The latter was responsible for all the church icons. The leaflet also explains that in the northern side of the Church of the Holy Apostles, Saint Demetrius built his namesake church during 1318-1324. The Church of the Virgin Hodegetria is also said to have been built in the 14th century by the archbishop Danilo II around the year 1330. The common narthex of these three churches was also built by Danilo II in the fourth decade of the 14th century.
“This is considered as the most beautiful narthex of Serb church architecture,” informs the leaflet. The other church built by Danilo II is the Saint Nicholas Church, standing outside the western wall of the Church of the Virgin Hodegetria.
However, historian Jahja Drançolli argues to the contrary. According to him the Church of the Holy Apostles, as well as the entire complex of the Christian cult is reconstructed on top of the foundations of paleo-Christian buildings of 4th to 6th centuries AD.
“This discovery was made in 1938, while the Patriarchate was being preserved and restored. These old Christian reconstructions were realized outside of the fortified system of antique Pejë, which lies approximately two kilometers east of this complex,” explains Drançolli. “The particular church is a reconstruction of a sacral building, fully functional until its adaptation in the 13th century. This old church was converted to the Byzantine Orthodox and Rascian liturgy,” he adds.
The historian also claims that paleo-Christian remains can be found on the floor of the old nave of the church, and that Ulpiana’s martyrs, Flori and Lauri, are depicted in the frescoes.
“We encounter frescoes dedicated to Constantine the Great, who proclaimed the Edict of Milan in 313 and legalized Christianity. We also encounter frescoes dedicated to members of princely family Balshaj, who owned Pejë from the 70s of the 14th century, at a time when the population of Pejë, with regards to religious structure, belonged to the Roman-Catholic denomination,” explains Drançolli. According to him, the Church of Saint Demetrius was only built during the first part of the 14th century, while the Church of the Virgin Hodegetria was built sometime later during the same century. Drançolli even goes as far as to argue that all of these buildings belong to the constructions made by the Kosova School of art, respectively to the style of cruciform churches covered by a dome. He is convinced that the narthex and the tower were only added after the reconstruction of the Peja Patriarchate complex of churches. The tower has not survived.
“Thus, the Peja Patriarchate complex was created with these readapted buildings that were reconstructed during the 13th and 14th century, representing this way a few styles of different historical periods: Byzantine, Western and in particular, local.”
Nevertheless, for nun Dobrila Božović, the Peja Patriarchate remains one of the most important religious and spiritual buildings for Serbs.
“All the Patriarchs, from the first one to the last, were coronated here. The current Patriarch, Irinej, was coronated in this church in 2010. As a result, this is not just any church, but one of exceptional importance,” claims Božović. “This Patriarchate is unique amongst its kind.”
The frescoes
The image of Christ covers the entire surface of the highest cupola of the Church of the Holy Apostles. All of the frescoes depict the life of Christ. Sister Dobrila says that the fresco in the Holy Apostles Church depicts the Christ’s ascension, forty days after his physical death. Forty days after his Crucifixion, Jesus Christ appeared to four of his 12 apostles, as the Holy Book explains. Each of the four corners that hold the cupola, are reserved for these apostles’ icons.
“These are stories from Christ’s life. Naturally, this is not his entire life, but only the main events. On one side, the birth of Jesus is depicted, while on the other his Crucifixion,” the sister explains. Sister Dobrila says that after all these descriptions are read, they amount to an understanding that love and peace should bring people together.
“The teaching of Christ instructs us to love each other as much as we can. Modern times brought out many contradictions between us,” she claims.
Two vast frescoes, depicting Saint Mary and Saint Nicholas, cover the western wall of the church. According to the Patriarchate’s leaflet, “they were painted during the reign of Archbishop Joanikije II, between 1350 and 1354.” The leaflet also informs that the paintings were restored once in 1633-4.
The frescoes in the Church of Saint Nicholas, according to the leaflet, were painted by two experienced painters. The first one, signed as Jovan, painted during the 14th century, while the second, called Djordje Mitrofanović painted the frescoes sometime in the 17th century.
“The frescoes depict the big feasts dedicated the Christ and the Mother of God, holy warriors, portraits of the royal family Nemanjić, as well as the Council of Saint Sava of Serbia, Saint Stefan Nemanjić and his grandson, Milutin,” states the leaflet, printed in Belgrade.
The historian Jahja Drançolli however, reads the frescoes differently. He claims that the most beautiful frescoes of the narrative type are preserved in the old nave of the Church of the Holy Apostles.
“In these frescoes, for the first time images of still life and architecture are presented as equal to images of individuals. Similar characteristics are also found in the Church of Saint Demetrius, where we encounter the portrait of members of the princely family Balshaj,” says Drançolli.
In general the decorations of the churches in the Peja monastery, according to Drançolli, depict a synthesis of the Byzantine, Roman, and Gothic styles, interwoven with autochthonous features. Other styles were created at the same time, the first completely superficial and decorative, the other depicting pure Gothic principles. These two styles are clearly visible in the churches of the Peja Patriarchate.
Speaking of the Church of the Virgin Hodegetria, Drançolli distinguishes the portal profiled on two windows, one panel exhibiting Romantic elements, the other Gothic; neither commonly encountered in other religious monuments built in present-day Serbia.
“This method of plastic sculpting was characteristic to the Adriatic coast in the 14th century. During the Middle Ages, a few sculptural monuments have been realized in this manner in what today is Kosova’s territory, but also in places such as Apulum, Ragusa, Bari, Ulqin, Venice, and others.”
In his research, Drançolli finds that the interiors and the narthexes of the churches of the Peja Patriarchate complex are painted with frescoes in monumental and narrative styles. According to him, not only do the paintings belong to different styles, but they have also been painted in different historical periods. The frescoes of the 13th century, Drançolli claims, belong to the monumental style from the period of the Byzantine dynasty Komnenos. On the other hand, the narrative frescoes date back from the Renaissance during the Palaiologos dynasty.
The Patriarchate’s Voivodes
A military checkpoint stands in front of Patriarchate’s main entrance. Until now, the protection of this monument was under KFOR’s supervision. However, the Patriarchate is now protected by the Kosovo Police special unit for the protection of cultural and religious heritage. A police officer, who gives military salutes to the visitors, speaks Albanian.
Traditionally, Albanians protected the Peja Patriarchate, argues scholar Mark Krasniqi in his book Gjurmë e gjurmime published in 1979. In the book, he claims that voivode (guardian) of the Peja Patriarchate was the family of Zhuj Veseli (Zhuj Rugova), part of the Nikqi brotherhood from the village Shtupel i Madh in the Rugovë mountain range.
“This family originated a long time ago from Shkodra’s surrounding villages. Its ancestors settled in Rugovë more than 300 years ago. They were Catholic at first, but it seems that they converted to Islam quite early,” writes Krasniqi. Legends claim that the head of the house was appointed voivode of the Peja Patriarchate by the vizier of Shkodra himself. Krasniqi also writes that, according to the stories told by the elderly, the Rugova people, who were warring tribes, did not permit the Turks to violate their freedom in their mountains, their lifestyle organized by tribal norms, or change their old traditions.
“The vizier of Shkodra invited the Rugovans to negotiate. It was during this meeting that he gave them a few mandates and at the same time entrusted them with the patronage of the Peja Church. Then the highlanders selected as the church’s voivode the head of the family, which is still voivode today,” writes Krasniqi in 1979.
More than a century before Krasniqi’s time, the Serb historian Stojan Novaković documented the voivode tradition. Visiting Pejë in 1889, he wrote in his travelogue that “Albanians of Rugova select amongst themselves a leader, called the church’s voivode, who is appointed to take care of the Patriarchate’s safety. The one who is selected is presented to the Prior of the Peja Monastery, who is obliged to accept the selection.” In the last decade of the 19th century, Novaković wrote that the Rugovans had protected the monastery for already more than 300 years.
For their contribution to the church’s protection, Albanians received certificates and honors from the church’s authorities, as well as from the government in power at the time. On its 21st issue, published in November 1935, the newspaper “Politika” reports the honoring of Vesel Muqa with “The Order of Prince Danilo” by King Nicola of Montenegro. Meanwhile his son Syla, who the priests called Suljo Vojvodić, was decorated with “The Order of Saint Sava.”
An internet search about the Peja Patriarchate inevitably leads one to the website kosovo.net, which tells a different version of the story. The website claims that “after the fire caused by Albanian extremists in 1981, a new residential complex was erected”. “After the 1998-1999 war, the monastery became an important center for the remaining Serbs in the area. At the moment in Peć town only these [24] nuns remain. They live in everyday struggle to preserve this holy site and provide necessary humanitarian assistance to the neighboring Serb enclaves of Gorazdevac and Osojane,” informs the website.
During the first decade of this century, the monument was surrounded with high walls and barbed wire.
Jahja Drançolli, a historian, says that this wall was “erected with stones from burnt down kullas, shelled by the Serb military, paramilitary, and police forces during the Kosova war in 1998-99.”
Furthermore, he claims that, “when it comes to the reconstruction and recent interventions made to the Peja Patriarchate complex, it is interesting to emphasize the façade’s complete modification, accomplished during the past five years, an intervention which aims to represent this cult monument as similar to those found in contemporary Serbia’s territories.”
* Krasniqi, Artan. Monument I. Botimet KOHA, ARS, Prishtinë, Dhjetor 2014, p. 222-231 (Red. Surroi, Flaka & Kurti, Granit. Trans. Limani, Lura)