101 VJET BASHKË
Bëheshin shumë javë që ti po mendoje gjatë dhe shumë rreth disa shkronjave dhe
numrave të skalitur në një gur varri në Kodrën e Varrezave, pak sipër katundit Bogë që i
kishe parë dhe shikuar sa herë kishe kaluar i heshtur andej. Dhe, në një ditë vere, ti shkove sërish te varri dhe u solle vërdallë tij disa herë.
Frynte një erë e madhe dhe ajo e shtrinte pothuajse krejtësisht për toke barin e rritur.
Ti e prisje momentin për ta zënë te rrënja gurin e gjatë dhe shpatuk që zbulohej nga fijet e
barit që të bëje sa më shumë foto të gurit të varrit. Nuk dëshiroje të shkulje barin rrëzë
gurit sepse të dukej se ashtu do të shkulje eshtrat e të varrosurit pranë gurit. Ishte vetëm
një gur dhe askund nuk vërehej ngritje dheu afër. Varri ishte rrafshuar me tokë, sikur të
mos kishte qenë kurrë.
“E po janë bërë shumë vite që nga varrimi i tij nga ajo kohë”, the më vete duke e zënë me
fotoaparat tërë gjerësinë dhe lartësinë e gurit të varrit.
Pastaj u ndale të shikoje fotot dhe t’i analizoje e krahasoje ato me skalitjet e shkronjave
dhe të numrave në gurin e ngulur në tokë me barin e gjatë përreth tij,
“Halil Ali Demëbogaj”, lexove një për një shkronjat.
“1839-1898”, i bëre bashkë numrat.
Dhe iu qase sërish gurit. Një gur shpatuk, pothuaj i rrumbullaktë sado që mjaft i lartë,
rrëzë rrugës me baltë të rrethuar me drunj, paksa i larguar nga varret tjera me gurë të
vegjël e të bardhë … E fërkove me duar, pothuaj e ledhatove gurin duke bërë edhe ca foto
të tij nga lart-poshtë.
“…Gjyshin ma kanë vrarë ata, serbët. Ishte afër t’i bënte gjashtëdhjetë vjet. Ata, serbë,
nuk e lanë t’i bënte. Gjyshi ishte duke i ruajtur delet, i ka pasur mbi 500 dele, bardhoka,
syka, gala… secila më e mirë se tjetra, kur ia behen ata…”.
Ata, babai kështu i quante serbët.
Ti u ndale ta shikoje babanë që fshiu fshehtas sytë për të vazhduar rrëfimin me zërin e
dridhur:
“…Vetëm gjyshi kishte mbetur në shtëpi. Në të vërtetë, vetëm gjyshi kishte mbetur te
vatha sepse shtëpinë dhe çdo gjë tjetër e kishin djegur ata, serbët. Kur e kishin vrarë
gjyshin ata, serbët, delet kishin blegëruar të shqetësuara dhe e kishin rrethuar të rrëzuarin
dhe kishin filluar ta lëpinin. Ata, serbët, pastaj kishin shtënë edhe në dele sipër gjyshit
dhe tri-katër dele kishin rënë mbi trupin e tij. Pastaj ata, serbët. e kishin rrotulluar me
këmbë dhe e kishin vërtitur trupin e gjyshit dhe trupat e deleve të vrara kodrinës teposhtë.
Trupat ishin ndalur te rrënjët e një panje… Pastaj delet tjera i kishin vënë përpara dhe
duke ikur e kishin lënë katundin pasi ua kishin futur flakën të gjitha shtëpive… Nuk dihet
kush, kur dhe si e ka varrosur gjyshin tim. Katundi kishte mbetur pa burra. Thuhet se në
atë kohë kam lindur unë, një vit pas vrasjes së gjyshit, apo në vitin që u vra gjyshi. Në
vitin 1898”…
-Halil, thirri pastaj babai.
Vëllai i madh u ngrit në këmbë.
-Ti e ke emrin e gjyshit tim, foli babai.
-E di, bëri Halili me kokë.
-Ma sill lahutën!, t’u drejtua pastaj ty.
Ti mezi e hoqe lahutën nga gozhda.
Babai dhe vëllai qeshën: Edhe pak e u rrite, të thanë,
Pastaj babai nisi këngën për Mujin e Halilin.
Ti dëgjoje, Halili i ndihmonte herë pas here me zë.
-Ke zë të mirë, i tha babai dhe Halili të shikoi…
…Në majin e vitit 1999, ti ishte në Tiranë. Refugjat. I dëbuar. I ndjekur. I ikur. Nuk dije
si ta quaje veten. Në një natë, duke kërkuar që ta gjeje me tamam se çfarë dhe cili ishe
nga ata katër emra, nuk të merrte dot gjumi. Në mesnatë ose dhe më vonë cingëroi
telefoni.
-Jam unë, tha zëri përtej aparatit.
-Të njoha, i the. Hë, di gjë për Kosovën, për Pejën, Llabjanin e saj?, e pyete pas pak.
Zëri heshti.
-Fol, di gjë, e lute me përgjërim ti.
-Halilin e kanë vrarë serbët, dhe zëri larg nisi dënesat.
Ti e mbylle me dorë kufjen të mos dëgjoje vajin tutje aparatit. Pastaj e vare kufjen dhe
dole në oborr. Shikove qiellin dhe yjet në të. Dhe ia plase vajit.
“Ata. Serbët. Ata. Prapë serbët. Prapë ata. Njëjtë. Pas 101 vjetësh. Vrasje e re e një Halili
tjetër. Afër shtëpisë së tij”.
…Pas vrasjes, ata, serbët, ia vunë flakën shtëpisë së Halilit. U dogj çdo gjë, edhe lahuta,
edhe fotot e babait. Tri plaka që nga rruga shikonin flakët me shami të hequra nga koka
duke mallkuar ata, serbët, u urdhëruan nga ata, nga serbët, të bënin varrimin e Halilit në
livadh, sipër shtëpisë së djegur në Llabjan, jo në varrezat e katundit…
Varrimi i dytë i Halilit u bë në gushtin e vitit 1999. Tre muaj pas vrasjes së tij, më 2 maj
1999 dhe dy muaj pas dëbimit, ikjes dhe zbimit të atyre, serbëve.
Ti kishe ardhur nga mërgimi, Alzasi.
Te varri u sollën tri kurora për Halilin: Dy paksa të vjetra dhe paksa të grisura që ishin
marrë nga vendi i vrasjes dhe nga varri i parë i Halilit. Kurora e re ishte për varrin e dytë.
-Halili ka qenë i madh, s’e ka zënë vetëm një varr, ngushëlloi dikush.
Nuk pati fjalime atdhetare.
Edhe ti heshte.
Madje nuk i falënderove as pjesëmarrësit e varrimit. Lëshove tre- katër lot në arkivolin që
e fshive më pas, hodhe një grusht dhe mbi varr dhe bëre shumë fotografi të dërrasës si
piramidë që mbante shënimet për vitin e lindjes dhe të rënies së Halilit mbi varrin me dhe
të freskët:
“Halil Ali Kelmendi.”
“1941-1999.”
Bënte vapë dhe bëheshin varre të reja për të vrarët tjerë.
Ti ike duke shikuar përtej bjeshkëve të murrme dhe te varri i sapombuluar.
Dy Halilat rrinin nën dhe, 40 kilometra larg njëri- tjetrit. Dhe ti aty për aty mendove se të
vdekurit flasin me njëri –tjetrin. Sidomos Halilat e babait tënd dhe Halilat e tu.
Qajte me lot edhe njëherë dhe pastaj fotot e varreve të dy Halilave i fute në çantë dhe fole
më vete: Fatet e dhe emrat e njerëzve përsëritën. Sikur ditët e javës dhe sikur muajt e
vitit.
“Sidomos fatet tragjike”, bëre më vete duke i futur fotot e varreve të Halilave në çantë.
“Dy Halilat e mi”, bërtite me tërë zërin.
Të gjithë të shikuan me habi dhe me frikë. T’u duk se thanë: “Qenka çmendur”.
Ti u përgjigje: Të çmend, si nuk të çmend lufta. Sidomos kjo luftë që ka zgjatur 101 vjet,
edhe më shumë, madje. Dhe nuk dihet se a do të përfundojë.
Me kokën nga varri i ri, pa shikuar askend, more rrugën për në Prishtinë.
Në Ulpianë, në banesën tënde, sërish u ndeshe me gjurmët e atyre, të serbëve: Aty, ata,
serbët, kishin grisur shumë libra, i kishin lënë pa kopertina nëpër dysheme dhe kishin
marrë çdo gjë tënden. Edhe kompjuterin ku e kishte pasur të skicuar pemën e familjes
tënde me dy Halilat e vrarë nga ata, nga serbët…
***
101 YEARS TOGETHER
For many weeks you had thought long and hard about some letters and numbers engraved
on a tombstone on the Cemetery Hill just above the village of Bogë. You had seen and
looked at this tombstone every time you had passed silently by. And so, on a summer
day, you went to the grave again and walked around it several times.
A strong wind blew, and it flattened the long grass almost completely to the ground. You
were waiting to catch the base of the long, tilting stone as it was being laid bare by the
wind, in order to take as many pictures of the full tombstone as possible. You did not
want to uproot the grass at the foot of the stone because you thought that would uproot
the bones of the buried man too. There was only a stone and the dug out soil had
reimmersed with the ground. The grave was flattened, as if it didn’t exist.
“Well many years have passed since his burial", you said to yourself, capturing the entire
width and height of the tombstone with the camera.
Then you stopped to look at the pictures and analysed and compared them with the
carvings of letters and numbers on the stone fixed in the ground with the tall grass around
it.
Together the letters said the name, "Halil Ali Demëbogaj”. The numbers, "1839-1898”.
And you approached the stone again. A tilting stone, almost round though quite high, at
the foot of the muddy road surrounded by trees, slightly removed from other tombs with
small white stones… You rubbed it with your hands, you almost stroked the stone taking
more pictures of it from top-down.
“Them, them Serbs, killed my grandfather. He was about to turn sixty. Them, Them
Serbs, did not want him to make it. Grandpa was tending the sheep, he had over 500
sheep, bardhoka, sykas and galas… each sheep better than the other, when Them killed
him.".
“Them” that’s what father called Serbs.
You stopped to look at your father who secretly wiped his eyes to continue the story in a
trembling voice:
"… Only my grandfather was left at home. In fact, only grandfather was left because
Them, Them Serbs, had burned down the house and everything else. When Them killed
grandfather, the sheep had screamed anxiously and had surrounded the fallen man,
licking him. Them, Them Serbs, then shot at the sheep above the grandfather and three or
four sheep fell on his body. Then, Them Serbs, had turned him over with their feet and
pushed his body and the bodies of the slaughtered sheep down the hill. The bodies were
stopped by the roots of a maple tree… The rest of the sheep were stolen by Them and
Them Serbs left the village after setting fire to all the houses… It is not known who,
when and how my grandfather was buried. The village was left without men. It is said
that I was born around that time, a year after my grandfather was killed, or in the year my
grandfather was killed. In 1898 ”…
“Halil", then called out my father.
My big brother stood up.
"You have my grandfather's name," said father to him.
"I know", Halil nodded.
"Bring me the lute!", your father turned to you.
You struggled to remove the lute from the nail.
Your father and your brother laughed: "You will grow soon", they said,
Then father started the song of Muja and Halil.
You listened, while your brother Halil assisted your father from time to time with his
voice.
"You have a good voice", said father to your big brother and Halil looked at you…
In May 1999, you were in Tirana. A Refugee. Expelled. Followed. Fugitive. You did not
know what to call yourself. On a sleepless night, you tried to figure out exactly what and
which of those four nouns described you best. Then at midnight or later the phone rang.
“It's me", said the voice on the other side of the phone.
-"I know you", you said. "Hey, have you got any news about Kosovo, about Peja, about
Llabjan?", you asked after a while.
The voice went silent.
"Speak, do you know anything?", you begged him.
“Your brother Halil has been killed by the Serbs", and the voice far away began wailing.
You wrapped the headset with your hand so that he couldn’t hear you cry. Then you hung
up the phone and went out into the yard. You looked at the sky and the stars in it. And the
crying started.
“Them. Them Serbs. They. Again Them Serbs. Again Them. The same thing again.
Again after 101 years. A new murder of another Halil. Killed near his house."
… After killing him, Them, Them Serbs, set fire to Halil's house. Everything was burned,
even the lute, even pictures of his father. Three old women from the street watched the
flames from the house with headscarves removed from their heads, cursing Them, Them
Serbs. Them ordered the women to bury Halil in the meadow, above the burned house in
Llabjan, but not in the village cemetery…
Halil's second burial took place in August 1999. Three months after his murder, on May 2
1999, and two months after the explosion, escape and deportation of Them Serbs from
Kosovo.
You returned from exile, in Alsace.
Three wreaths were brought to the grave for Halil. Two slightly older and slightly torn
ones that had been taken from the murder scene and from Halil's first grave. The third,
new wreath was for the second tomb.
"Halil was great and one grave wasn’t enough for him", someone consoled you.
There were no patriotic speeches.
You too went silent.
You did not even thank the funeral participants. You shed three or four tears on the coffin
that you later wiped, threw some soil on the grave and took many pictures of the board
shaped like a pyramid holding records of the year of Halil's birth and death on the stone:
"Halil Ali Kelmendi."
"1941-1999."
It was hot and new graves were being dug out for the others slayed by the Serbs.
You left looking beyond the brown mountains and to the newly covered grave.
The two Halils were six feet under and 40 kilometers apart. And you immediately
thought that the dead were talking to each other. Especially your father's Halil and your
Halil.
You shed more tears again and then you put the photos of the graves of the two Halils in
your bag and said to yourself: The fates and names of people are repeated. Like the days
of the week and like the months of the year.
"Especially the tragic fates", you said to yourself whilst putting the photos of the Halils'
graves in your bag.
"My two Halils," you shouted loudly.
Everyone looked at you in amazement and fear. They seemed to say, “He’s gone mad."
You replied: It is maddening. How can war not be maddening. Especially this war that
has lasted 101 years, even more perhaps. And no one knows whether it will end.
With one look at the new grave again and not looking at anyone else, headed back to
Prishtina.
In Ulpiana, in your apartment, you again encountered the traces of Them Serbs: There,
Them, Them Serbs, tore many books, left them without covers on the floor and took
everything that belonged to you. Even the computer where he had sketched your family
tree with the two Halils killed by Them, by the Serbs…